Δημοσιεύθηκε στο 2045.gr, 26.10.2021
Tι σημαίνει “αλτρουισμός δεδομένων” (data altruism) και γιατί πρέπει να υπάρχει έξω από μητρώα και ρυθμίσεις για οικονομικά ανταλλάγματα;
Τον Φεβρουάριο του 2020 είχα δημοσιεύσει μια σκέψη μου στο deasy.gr, μήπως «έχουμε ηθική υποχρέωση ν’ αφήνουμε τα mobile data μας ανοιχτά». Η βασική ιδέα ήταν απλή: Επειδή μόλις τότε συνειδητοποίησα ότι το Google Maps χρησιμεύει και στις καθημερινές μου διαδρομές, αφού με ενημερώνει για συνθήκες κίνησης σε πραγματικό χρόνο και μπορεί να μου προτείνει εναλλακτικές διαδρομές αν υπάρξει πρόβλημα, σκέφτηκα ότι ίσως είχα ηθική υποχρέωση να το αφήνω μονίμως ανοιχτό, ώστε τα δεδομένα κίνησής μου να βοηθούν και τους υπόλοιπους συνοδηγούς μου. Με άλλα λόγια, αφού η ψηφιακή πληροφορία με βοηθά και την χρησιμοποιώ, γιατί να μην βοηθήσω και εγώ να παραχθεί;
Τον Νοέμβριο του ίδιου χρόνου είδα την ίδια περίπου σκέψη να αποτυπώνεται σε Ευρωπαϊκή νομοθετική πρωτοβουλία: Ο Ευρωπαίος νομοθέτης στο σχέδιο Κανονισμού για την Ευρωπαϊκή Διακυβέρνηση Δεδομένων (Digital Governance Act ή, ακόμα καλύτερα, DGA, για όσους ασχολούμαστε με τον τομέα επαγγελματικά) εισήγαγε τον όρο «αλτρουισμός δεδομένων» (data altruism). Τ’ είν’ τούτο πάλι; Λοιπόν, είναι «η συγκατάθεση των υποκειμένων δεδομένων για την επεξεργασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα που τα αφορούν, ή οι άδειες που παραχωρούνται από άλλους κατόχους δεδομένων για τη χρήση των δεδομένων τους μη προσωπικού χαρακτήρα χωρίς ανταμοιβή, για σκοπούς γενικού συμφέροντος, όπως η επιστημονική έρευνα ή η βελτίωση των δημόσιων υπηρεσιών».
“Ψηφιακός αλτρουισμός, επομένως, είναι η συγκατάθεσή μας να χρησιμοποιούνται δεδομένα μας για σκοπούς γενικού συμφέροντος, όπως για παράδειγμα η επιστημονική έρευνα ή η βελτίωση των δημόσιων υπηρεσιών.”
Είναι η άδεια που δίνουμε σε τρίτους να χρησιμοποιούν τα δεδομένα μας, προφανώς χωρίς ή έστω με συμβολική αμοιβή, με αποκλειστικό και μόνο στόχο το δημόσιο καλό, και πάντως όχι το κέρδος.
Η Ευρωπαϊκή προσέγγιση
Φυσικά, η Κομισιόν δεν θα ήταν αυτή που είναι αν δεν συνέχιζε με καταπληκτικά γραφειοκρατικό τρόπο. Αποδέκτης του ψηφιακού αλτρουισμού μας δεν μπορεί να είναι οποιοσδήποτε, αλλά μόνο οργανισμός που έχει γραφτεί σε μητρώο. Στο μητρώο αυτό καταχωρούνται οργανισμοί που πληρούν αντίστοιχες προϋποθέσεις. Τη λειτουργία του μητρώου ελέγχει αρμόδιος οργανισμός του δημοσίου που θα ιδρυθεί, ένας για κάθε Κράτος Μέλος συν ένας σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Κάθε χρόνο καθένας από όλους αυτούς οφείλει να συντάσσει έκθεση πεπραγμένων. Ειδικό, «ευρωπαϊκό έντυπο συγκατάθεσης στον αλτρουισμό δεδομένων» θα κυκλοφορήσει πανευρωπαϊκά.
Επομένως, η Ευρώπη, όπως πάντα, κάθε που ακούει για μια νέα ιδέα το πρώτο που της έρχεται στο μυαλό είναι νέοι γραφειοκρατικοί μηχανισμοί, δημόσιοι υπάλληλοι, μητρώα, διοικητικοί μηχανισμοί και άλλα σχετικά. Είναι, δυστυχώς ή ευτυχώς, πλέον ο ευρωπαϊκός τρόπος σκέψης. Αν με ρωτήσετε, ένας γραφειοκρατικός τρόπος σκέψης (πως δηλαδή θα το οργανώσει καλύτερα η δημόσια διοίκησή μου) είναι προτιμότερος από έναν τρόπο σκέψης κέρδους (πως δηλαδή θα κερδίσω όσο το δυνατόν περισσότερα από αυτό) ή από έναν φοβικό τρόπο σκέψης (τι νέα προβλήματα θα μου φέρει πάλι τούτο) και λιγότερο προτιμότερος από έναν ρεαλιστικό τρόπο σκέψης (είναι κάτι που έρχεται, επομένως ας πάρω, ήπια ακόμα, μέτρα), όμως καθένας φυσικά είναι ελεύθερος να έχει τις προτιμήσεις του (που τελικά είναι αποτέλεσμα του πολιτικού χώρου στον οποίο ανήκει).
Δεν πρόκειται εδώ βέβαια να κάνω νομική ανάλυση του ψηφιακού αλτρουισμού, παρότι εισάγεται σε νομικό κείμενο (κάτι που δεν μπορεί να είναι καλό για οποιονδήποτε νέο όρο!). Η αλήθεια είναι ότι εκφράστηκαν πολλές αντιρρήσεις, κυρίως για τη σχέση του με το δίκαιο των προσωπικών δεδομένων, για την έννοια της συγκατάθεσης, αλλά και για την σκοπιμότητα της ύπαρξής του εν γένει. Από την άλλη μεριά, η επιστημονική κοινότητα μάλλον χάρηκε με αυτόν – υπενθυμίζω πρόχειρα ότι κάπως πρέπει να εκπαιδεύσουμε την Τεχνητή Νοημοσύνη (Artificial Intelligence) και για να γίνει αυτό ποιοτικά χρειαζόμαστε τεράστιες ποσότητες δεδομένων, που είναι προτιμότερο να μην κοστίσουν ακριβά.
Το άτομο, παθητικός δέκτης του ψηφιακού αλτρουισμού
Δύο είναι τα σημεία που θα ήθελα να αναφέρω εδώ. Το πρώτο αφορά στην αποκλειστικά παθητική αντιμετώπιση του ατόμου από την Κομισιόν. Στον ψηφιακό αλτρουισμό το άτομο μόνο αποδέχεται. Δίνει την άδεια άλλος να χρησιμοποιεί δεδομένα του. Δεν δημιουργεί κάτι, δεν συμμετέχει σε κάτι, απλά δίνει μια άδεια κάποιος άλλος να κάνει κάτι. Τα ψυχολογικά αποτελέσματα αυτής της διάκρισης, για εμένα τουλάχιστον, είναι σημαντικά: Είναι άλλο να αποδέχεσαι παθητικά κάτι να συμβαίνει στο παρασκήνιο, και άλλο να συμμετέχεις ενεργητικά. Είναι άλλο να δώσεις ένα ευρώ για κάποιον φιλανθρωπικό σκοπό και άλλο να αποδέχεσαι ότι το ελληνικό κράτος στον ετήσιο προϋπολογισμό του έχει προβλέψει να δώσει λεφτά στους φτωχούς.
Το δεύτερο σημείο αφορά στην έλλειψη ανταλλάγματος. Προσωπικά, δεν πιστεύω στον αλτρουισμό (υποθέτω, άλλο ένα αποτέλεσμα της πολιτικής σκέψης καθενός από εμάς). Δηλαδή, συμφωνώ με τον Joey στα Φιλαράκια, ότι δεν υπάρχει selfless good act (κάτι το οποίο διαχρονικά δημιουργεί διαφωνίες μεταξύ ειδικών και μη).
Και, φανταστείτε, αν δεν πιστεύω στον αλτρουισμό του ενός ατόμου, πόσο λιγότερο πιστεύω ότι το μητρώο του δημοσίου με τις «αλτρουιστικές οργανώσεις» θα κάνει καλά τη δουλειά του. Κατά τη γνώμη μου, ηθικές οδηγίες (που μάλιστα θέλουν να διαμορφώσουν μια κατάσταση για το μέλλον και δεν έρχονται να ρυθμίσουν μια κατάσταση που ήδη είναι εδώ) δεν έχουν λόγο ύπαρξης σε νόμους. Καλύτερα να αφήσουμε τα πράγματα να εξελιχτούν μόνα τους, με όσα νομικά εργαλεία ήδη έχουμε.
Είμαι τυχερός, επειδή τα δύο παραπάνω σημεία μου είναι ορατά στο αρχικό μου κείμενο στο deasy. Εκεί ήδη αναρωτιέμαι αν «καθένας μας δεν έχει μια ενεργητική και μια παθητική ψηφιακή ηθική υποχρέωση. Παθητική, αφήνοντας για παράδειγμα τα mobile data του ανοιχτά όσο περισσότερο μπορεί. Ενεργητική, κάνοντας ενέργειες για το γενικό ψηφιακό καλό», όπου ενεργητική είναι για παράδειγμα η συγγραφή λημμάτων στην Wikipedia ή η σύνταξη λίστας στο Spotify.
“Δηλαδή, ο αλτρουισμός δεν μπορεί να είναι μόνο παθητικός – το άτομο πρέπει να μπορεί και να νιώθει ότι προσφέρει ενεργητικά.”
Το δεύτερο σημείο μου, αυτό της έλλειψης αληθινού αλτρουισμού, γίνεται φανερό αν αναλογιστεί κανείς γιατί ξεκίνησα τότε να γράφω όλο εκείνο το κείμενο: Επειδή πρώτα ωφελήθηκα από το Google Maps στην καθημερινότητά μου. Με άλλα λόγια, πρώτα πήρα κάτι, και μετά αναρωτήθηκα μήπως πρέπει να δώσω και εγώ κάτι πίσω. Δεν άφησα ανοιχτά τα ωραία mobile data μου στην κοινωνία, αφήνοντας για παράδειγμα ανοιχτό το Google Maps στο παρασκήνιο (background) χωρίς να ενεργοποιήσω αναζήτηση διαδρομής. Ούτε παίζω την αγαπημένη μου μουσική στο Spotify με κλειστό τον ήχο.
Παρότι μπορώ να κατηγορηθώ για αντιγραφή της Κομισιόν, αφού η διαβούλευση για τον Κανονισμό όπου αναφερόταν ρητά ο ψηφιακός αλτρουισμός, είχε ανοίξει λίγες μέρες πριν το κείμενό μου, σας υπόσχομαι ότι δεν είναι έτσι. Δεν είχα υπόψη μου καμία νομική θεμελίωση αυτής της ηθικής ψηφιακής επιλογής. Ίσα ίσα, είχα κυρίως αρνητική αντίδραση όταν είδα τον τρόπο νομικής αντιμετώπισής της από την Κομισιόν. Οι μήνες που πέρασαν δεν μου άλλαξαν γνώμη: Εξακολουθώ να πιστεύω ότι ψηφιακός αλτρουισμός υπάρχει, και πρέπει να υπάρχει, αλλά έξω από μητρώα και ρυθμίσεις για οικονομικά ανταλλάγματα. Σε τελική ανάλυση, για μια ακόμα φορά η ψηφιακή ζωή καθρεφτίζει την πραγματική, το διαδίκτυο δηλαδή κανονικοποιείται: Όπως στην καθημερινή μας ζωή προσπαθούμε να κάνουμε το καλό χωρίς να μας πολύ-ενδιαφέρει γιατί το κάνουμε και αν πραγματικά αυτός είναι ο βέλτιστος τρόπος να σωθεί η ανθρωπότητα, έτσι και στον ψηφιακό κόσμο προτείνω να (συνεχίσουμε να) κάνουμε το (ψηφιακό) καλό χωρίς να χρειαζόμαστε νόμο να παρακολουθεί και να αξιολογεί την κάθε πράξη μας.