EpiDexia.blog: Κάποιες σκέψεις με αφετηρία το βιβλίο του Γιάννη Βούλγαρη, «Ελλάδα: μια χώρα παραδόξως νεωτερική»

Το βιβλίο του Γιάννη Βούλγαρη «Ελλάδα, μια χώρα παραδόξως νεωτερική» (εκδόσεις Πόλις, 2019) το έχω διαβάσει εδώ και καιρό: Καλογραμμένο, τεκμηριωμένο, κι όμως είχα την ανεξήγητη αίσθηση καθώς το διάβαζα ότι κάτι με ενοχλούσε. Δεν κατάλαβα ποτέ τι, όμως το τελείωσα έτσι ή αλλιώς (κάτι όχι το αυτονόητο για μένα).

Δεν κατάλαβα τι με ενόχλησε ούτε όταν διάβασα τις εκτενείς αναλύσεις στο Review of Books από την εκδήλωση παρουσίασής του, ούτε επίσης και την συνέντευξη του συγγραφέα. Έπρεπε να έρθει το τεύχος Φεβρουαρίου του 2020, αρκετούς μήνες μετά, να διαβάσω το σημείωμα (χαρακτηρισμός του ίδιου του συντάκτη) του Βασίλη Παναγιωτόπουλου σχετικά («Η νεωτερική Ελλάδα του Γιάννη Βούλγαρη – Προς μια ανανέωση της ελληνικής ιστοριογραφίας»), για να καταλάβω τι ήταν αυτό: Η, υποδόρια, αριστερή, οπτική του.

Το βιβλίο του Βούλγαρη φαίνεται ότι τελικά συνεχίζει έναν διάλογο, κλείνοντας ενδεχομένως ανοιχτούς λογαριασμούς, στο εσωτερικό της ελληνικής Αριστεράς. Τα λόγια του Παναγιωτόπουλου με έβαλαν αμέσως στο (μικρο)κλίμα, για το οποίο ομολογουμένως δεν γνώριζα τίποτα: «Ήταν η επιλογή μας ως αριστερών (πολιτικά, εννοείται) ιστορικών να συμβάλλουμε στην «από-ιδεολογικοποίηση» της Ελληνικής Ιστορίας και στη συγκρότηση μιας, υποτίθεται, ισχυρής επιστημονικής πειθαρχίας […] που πιστεύαμε ότι θα αποτελούσε το ουσιαστικό στήριγμα των κοινωνικών αγώνων του μέλλοντος».

Είναι άραγε η αριστερή οπτική του βιβλίου κάτι κακό; Μειώνει σε οτιδήποτε την αξία του; Ασφαλώς όχι. Ό,τι είπα παραπάνω, ότι το βιβλίο είναι και καλογραμμένο και (στα μάτια, τουλάχιστον, ενός μη ειδικού σαν και μένα) τεκμηριωμένο, συνεχίζει να ισχύει. Όμως, έχοντας εντοπίσει πλέον την, αριστερή, οπτική του μπόρεσα στη συνέχεια να συνειδητοποιήσω γιατί, ενώ συμφωνούσα με το βασικό εύρημα του συγγραφέα, ότι δηλαδή η Ελλάδα είναι ένα δυτικού τύπου νεωτερικό κράτος παρά τη γκρίνια μας, τα επιμέρους επιχειρήματά του δεν με έπεισαν ποτέ: Επειδή ο συγγραφέας υποπίπτει στο βασικό (για μένα) σφάλμα του αριστερού τρόπου σκέψης να κυνηγά τη μεγάλη θεωρία που όλα τα εξηγεί και όλα τα λύνει.

Η Αριστερά μετά τον Μαρξ έχασε τον απλά επαναστατικό (γιακωβίνικο) χαρακτήρα της και άρχισε να αναζητά τη μεγάλη θεωρία – μια κακή συνήθεια που την ακολουθεί ακόμα και σήμερα. Πιστεύει (με θρησκευτική βεβαιότητα) ότι υπάρχει μια γενική θεωρία ερμηνείας των ανθρώπινων κοινωνιών, ότι μπορούμε να την βρούμε με επιστημονικές μεθόδους, και, άπαξ και την βρήκαμε, μπορούμε πλέον να την χρησιμοποιήσουμε για το γενικό καλό. Η προσέγγιση αυτή έχει κατά τη γνώμη μου διπλό λάθος: Ούτε μια γενική θεωρία υπάρχει, αφού η τύχη είναι πάντα αστάθμητος μα καθοριστικός παράγοντας, ούτε ποτέ μπορούμε να γνωρίζουμε ποιο είναι το «γενικό καλό» – και πάντως η ανθρωπότητα δεν είναι έτοιμη να αποδεχτεί καμία άνωθεν διανοητική ελίτ που θα της το υποδείξει.

Αντίθετα, η Κεντροδεξιά δεν έχει να προτείνει κανένα μεγάλο θεωρητικό μοντέλο. Όχι από αδυναμία κατάρτισής του, αλλά από βαθιά κατανόηση του γεγονότος ότι ο άνθρωπος από τότε που εμφανίστηκε στη γη έχει τους ίδιους βασικούς στόχους και αδυναμίες, και ότι η τύχη και η συγκυρία παίζουν θεμελιώδη ρόλο στην εξέλιξη της ανθρώπινης ζωής. Δεν έχει νόημα να διαμορφώνεις μεγάλες θεωρίες και σχέδια όταν ξέρεις ότι η ζωή θα σου τα ανατρέψει. Αντιθέτως, έχει νόημα να ξεκινάς από μερικές απαράβατες αρχές, μερικές βασικές παραδοχές, και να θέτεις προσιτούς κάθε φορά στόχους προχωρώντας βήμα-βήμα, αναλόγως των συνθηκών γύρω σου.

Ο Γιάννης Βούλγαρης εξηγεί ποια είναι η Ελλάδα του παρόντος και γιατί έφτασε ως εδώ στην προσπάθεια να προβλέψει ποια θα είναι η Ελλάδα του μέλλοντος. Αποδίδει μεγάλη σημασία στην γεωπολιτική και τελικά θεωρεί ότι παρά την όποια γκρίνια μας η Ελλάδα είναι πράγματι μια νεωτερική, με την δυτική έννοια του όρου, χώρα. Όμως, «η Γεωπολιτική και οι Πόλεμοι είχαν μεγαλύτερη ίσως διαμορφωτική επίδραση από όσο ο άλλος μεγάλος κινητήρας της νεωτερικότητας: ο καπιταλισμός ή η «οικονομία της αγοράς».

Μπορεί πράγματι η Ελλάδα να είναι «Γεωπολιτικό Έθνος». Αλλά πάλι, ποιο δεν είναι; Η Ιταλία; Η Ισπανία; Η Αίγυπτος; Ο Λίβανος; Μήπως η Φινλανδία; Η Ιρλανδία; Ο Καναδάς; Ποιο κράτος δεν είναι γεωπολιτικό; Ερμηνεύοντας την Ελλάδα με βάση την γεωπολιτική μήπως ξαναπέφτουμε στην παγίδα της εθνικής ιδιαιτερότητας και του εξαιρετισμού;

Ποια θα ήταν ίσως μια, πρόχειρη, κεντροδεξιά ανάγνωση στην περίπτωση αυτή; Πρώτα και κύρια ότι η Ελλάδα αυτονόητα είναι ένα «κανονικό», δυτικό, νεωτερικό κράτος αμέσως από την ίδρυσή του – και που αλλού να κοιτούσαν οι Έλληνες άλλωστε; Ότι η επανάσταση που πέτυχε ήταν του 1821 επειδή τότε οι Έλληνες μπόρεσαν να οργανωθούν αποτελεσματικότερα – άλλωστε μέχρι το 1683 ολόκληρη η Ευρώπη από τύχη γλίτωσε να μιλά τουρκικά. Ότι η επανάσταση πέτυχε με μεγάλη προσπάθεια, θυσίες και μπόλικη τύχη, εκμεταλλευόμενη με άριστο τρόπο τη διεθνή συγκυρία. Ότι για τη συνέχεια οι Έλληνες έκαναν κάθε φορά ό,τι καλύτερο μπορούσαν (όπου το «καλύτερο» ερχόταν σταθερά από τη Δύση – και που να κοιτούσαν άλλωστε, ανατολικά ήταν η Τουρκία) δεδομένης της φτώχειας της χώρας, του γεγονότος ότι ξεκίνησαν από το μηδέν, και της καλής ή κακής κάθε φορά τους τύχης (στην οποία περιλαμβάνονται οι πολιτικοί εντός και εκτός Ελλάδας). Προφανώς η γεωπολιτική και οι πόλεμοι έπαιξαν ρόλο (παράγοντες αντικειμενικά της τύχης και συγκυριακοί) όμως τα πράγματα έγιναν όπως έγιναν και ήρθαμε εδώ που βρισκόμαστε επειδή έτσι μπορέσαμε, επειδή αυτό ήταν το καλύτερο που μπορέσαμε να κάνουμε δεδομένων των συνθηκών. Είναι ανώφελο κανείς να αναζητά μια γενική θεωρία πίσω από όλα αυτά – πιο πολύ προδίδει τις δικές του προσδοκίες και τρόπο σκέψης παρά ερμηνεύει τα γεγονότα.

Όσο για την Ελλάδα του μέλλοντος, οι ανθρώπινες κοινωνίες ακολουθούν τον φάρο που κάθε φορά βλέπουν, εκείνον του πιο ισχυρού. Κάποτε φάροι ήταν η Αθήνα και η Σπάρτη. Μετά η Ρώμη. Εδώ και περίπου εκατό χρόνια ζούμε το Californication: Αν θέλει πράγματι κανείς να προβλέψει πως θα είναι η ζωή στην Ελλάδα ή και οπουδήποτε αλλού στον πλανήτη τις προσεχείς δεκαετίες δείτε τι κάνουν σήμερα οι καλιφορνέζοι – εκτός αν θεωρήσουμε ότι το jogging/running, τα μπάρμπεκιου, η yoga και το περιποιημένο μούσι είναι εγγενή στην ελληνική κουλτούρα …

Εξίσου, όλη αυτή η αναζήτηση για το μέλλον της Ελλάδας ειλικρινά με ξεπερνά: Και δω πάλι εθνική ιδιαιτερότητα και εξαιρετισμός. Έχει τάχα ένα ειδικό μέλλον, μια ειδική αποστολή η Ελλάδα; Διαφορετικά πχ. από εκείνα της Δανίας; Της Ιρλανδίας; Του Βελγίου; Δηλαδή, κάθε ένα από τα 200 περίπου κράτη της γης έχει ένα ειδικό, μοναδικά δικό του, διαφορετικό από όλων των άλλων μέλλον και αποστολή;

Ο Γιάννης Βούλγαρης έχει μακρά θητεία στην Αριστερά όμως φαίνεται ότι, κατά την ανάγνωση του Παναγιωτόπουλου με την οποία συμφωνώ, αναγνωρίζει στο βιβλίο του την προσφορά του «αστικού καθεστώτος» και τελικά ζητά «μεταρρυθμίσεις, μεταρρυθμίσεις». Μια τέτοια θέση δεν θα μπορούσε να με βρει περισσότερο σύμφωνο. Έχει όμως μεγάλη σημασία πως έφτασε καθένας μας σε αυτήν: Οι μεν, μετά από δεκαετίες αγώνων κατά αυτού ακριβώς του «αστικού καθεστώτος», υπονομεύοντάς το, ελπίζοντας χαμηλόφωνα ή μεγαλόφωνα σε μια επανάσταση, έφθασαν σήμερα σε μια, κουρασμένη, αποδοχή του. Για τους κεντροδεξιούς αυτή είναι η ώρα της επιβεβαίωσης. Μένει μόνο να δούμε πως θα διορθωθεί η μεγάλη ζημιά που έχει προκληθεί στην ελληνική κοινωνία μετά από τόσες «γενιές φαρμάκι».